فرض کنید تازه وارد آلمان شده‌اید. ساعت ۱۹:۳۰ است، هوا کم‌کم تاریک می‌شود و ناگهان متوجه می‌شوید فروشگاه‌ها یکی‌یکی کرکره‌هایشان را پایین می‌کشند. اگر تازه مهاجرت کرده باشید، احتمالاً دچار شوک می‌شوید. چرا فروشگاه ها در آلمان زود می بندند!؟ و بدتر از آن: چرا روزهای یکشنبه تقریباً هیچ‌کدام از آن‌ها باز نیستند؟
در پس این سوال، دنیایی نهفته است از قوانین سفت‌وسخت، تاریخ پرتنش، دغدغه‌های اجتماعی، سنت‌های مذهبی، و البته مقاومت در برابر موج جهانی مصرف‌گرایی ۲۴ ساعته. آلمان کشوری است که همچنان معتقد است جامعه به «زمان بدون خرید» نیاز دارد. در این مقاله، به نگاهی داریم به قوانین، تاریخچه و تحولات مربوط به ساعات کاری فروشگاه‌ها در آلمان، تا این پدیده را بهتر درک کنیم.
پایه‌های قانونی تعطیلی فروشگاه‌ها: قانونی که دهه‌ها دوام آورد
تا سال‌ها، کل آلمان تابع قانونی واحد به نام قانون تعطیلی فروشگاه‌ها یا همان Ladenschlussgesetz بود که نخستین بار در سال ۱۹۵۶ به تصویب رسید.اگر برایتان سؤال شده که چرا فروشگاه ها در آلمان زود می بندند، پاسخ در همین قانون نهفته است. بر اساس این قانون، فروشگاه‌ها اجازه نداشتند:
- در روزهای یکشنبه یا تعطیلات رسمی باز باشند؛
- در روزهای عادی (دوشنبه تا شنبه) بیشتر از ساعت ۲۰ فعالیت کنند؛
- در روز ۲۴ دسامبر (Heiligabend)، اگر در وسط هفته قرار بگیرد، بیشتر از ساعت ۱۴ باز باشند.
هدف از این قانون، صراحتاً حمایت از کارکنان فروشگاه‌ها در برابر ساعات کار طولانی و نامناسب بود. دولت آلمان همچنین می‌خواست با این محدودیت، به کسبوکارهای کوچک فرصتی برای نفس کشیدن بدهد؛ تا مجبور نباشند برای رقابت با فروشگاه‌های زنجیره‌ای ساعات بیشتری باز بمانند.
اما ریشه‌ی این قانون حتی به سطحی فراتر از قانون عادی می‌رسد: قانون اساسی آلمان (Grundgesetz). طبق ماده‌ی ۱۴۰ این قانون – که از قانون اساسی جمهوری وایمار (Weimarer Reichsverfassung) به ارث رسیده – یکشنبه و تعطیلات رسمی به عنوان روزهای استراحت و تعالی روحی، از لحاظ قانونی باید «مصون» باقی بمانند. این بند تاکنون بارها توسط دادگاه قانون اساسی (Bundesverfassungsgericht) تأیید شده است.
از امپراتوری تا جمهوری: تحول تاریخی ساعات خرید
اگر به عقب‌تر برگردیم، می‌بینیم که در دوران امپراتوری آلمان و اوایل صنعتی شدن، مغازه‌ها در شهرها تقریباً از ساعت ۵ صبح تا ۲۳ باز بودند. اما با رشد جنبش‌های کارگری، فشار برای محدود کردن ساعات کاری افزایش یافت. سال ۱۸۹۱ نخستین محدودیت‌ها تصویب شد: فروش در روز یکشنبه به حداکثر پنج ساعت محدود شد.
در سال ۱۹۰۰، نخستین قانون رسمی تعطیلی فروشگاه‌ها به تصویب رسید و فعالیت روزهای کاری را به ساعت ۲۱ محدود کرد. سپس در دوران جمهوری وایمار، فروش در روزهای یکشنبه کاملاً ممنوع و حفاظت از روز تعطیل وارد متن قانون اساسی شد.
برای کسانی که به دنبال پاسخ این پرسش هستند که چرا فروشگاه ها در آلمان زود می بندند، این تحولات قانونی در گذر زمان، بخشی از حقیقت را آشکار می‌کند: تغییر نگرش‌ها نسبت به زمان استراحت، عدالت شغلی و تعادل زندگی کاری.
پس از جنگ جهانی دوم و تقسیم آلمان، در آلمان غربی (Westdeutschland) قانون ۱۹۵۶ معرفی شد. فروشگاه‌ها تنها اجازه داشتند:
- دوشنبه تا جمعه تا ساعت ۱۸:۳۰؛
- شنبه‌ها تا ساعت ۱۴ باز باشند.
یکشنبه‌ها کاملاً تعطیل بود. فقط در نخستین شنبه‌ی هر ماه، یعنی “شنبه‌های طولانی” (Langer Samstag)، اجازه فعالیت تا ساعت ۱۸ داده می‌شد.
این محدودیت‌ها البته بی‌مخالفت نماند. در سال ۱۹۵۴ در مونیخ، اعتراضاتی در قالب «جنگ فروشگاه‌ها» (Kaufhauskrieg) با حضور کارمندان و مشتریان برگزار شد. شعارشان چه بود؟ «ما آخر هفته‌ای آزاد می‌خواهیم.»
اما مجلس فدرال آلمان در سال ۱۹۵۶ نهایتاً جانب کارکنان و کسبوکارهای کوچک را گرفت. قانون تعطیلی فروشگاه‌ها تصویب و اجرایی شد و تا دهه‌ها با اندک تغییراتی باقی ماند.
گام‌های کوچک به سوی انعطاف
نخستین تغییر بزرگ در سال ۱۹۸۹ و معرفی «پنج‌شنبه‌های بلند» (Langer Donnerstag) رخ داد. از آن پس، یک روز در هفته مغازه‌ها تا ساعت ۲۰:۳۰ اجازه فعالیت داشتند. در سال ۱۹۹۶ ساعات کاری در روزهای هفته تا ساعت ۲۰ تمدید شد و در روزهای شنبه تا ساعت ۱۶.
در سال ۲۰۰۳ تغییر بزرگ‌تری رخ داد: مغازه‌ها اجازه یافتند در روز شنبه نیز تا ساعت ۲۰ باز باشند. این تنظیمات، تا آن زمان برای تمام آلمان به‌صورت سراسری اعمال می‌شد.
انقلاب سال ۲۰۰۶: واگذاری به ایالت‌ها
در پی اصلاحات فدرالیسم در سال ۲۰۰۶، اختیار تصمیم‌گیری درباره‌ی ساعات کاری فروشگاه‌ها به ایالت‌ها (Bundesländer) سپرده شد. اکنون هر یک از ۱۶ ایالت آلمان می‌تواند قوانین خاص خود را وضع کند.
نتیجه؟ پدید آمدن یک نقشه‌ی ناهمگن از مقررات فروشگاه‌ها:
- (Berlin) برلین، (Baden-Württemberg) بادن-وورتمبرگ و (Schleswig-Holstein) اشلسویگ-هولشتاین به فروشگاه‌ها اجازه دادند تقریباً هر ساعتی باز باشند؛
- (Mecklenburg-Vorpommern) مکلنبورگ-فورپومرن مجاز دانست که فقط تا ساعت ۲۲ شنبه‌ها باز بمانند؛
- (Bayern) بایرن و (Saarland) زارلند قوانین محدود قبلی را حفظ کردند؛
- (Sachsen) زاکسن حد فاصل ساعت ۶ تا ۲۲ را مقرر کرد.
اما علی‌رغم این آزادی، در واقعیت روزمره، هنوز در بسیاری از شهرها فروشگاه‌ها همان ساعت ۲۰ تعطیل می‌شوند. تنها فروشگاه‌های بزرگ در مناطق شهری ممکن است تا ساعت ۲۲ باز باشند.
استثناهایی که راه را باز می‌کنند
با وجود قوانین سختگیرانه، برخی کسب‌وکارها از این محدودیت‌ها مستثنا هستند. این استثناها هم‌زمان نشان می‌دهند که چگونه آلمان در عین وفاداری به اصل «تعطیلی»، راه‌هایی برای تأمین نیازهای ضروری باز گذاشته است.
پمپ‌بنزین‌ها (Tankstellen)
پمپ‌بنزین‌ها تقریباً در همه‌جا باز هستند—حتی در نیمه‌شب و روزهای تعطیل. چرا؟ چون آن‌ها نه‌تنها سوخت بلکه نوشیدنی، تنقلات و لوازم ضروری را هم عرضه می‌کنند. این مراکز، خصوصاً در ایستگاه‌های بزرگراهی (Autobahn), نقش حیاتی در تأمین نیازهای فوری مسافران دارند.
داروخانه‌ها (Apotheken)
داروخانه‌ها به سیستم کشیک و اضطراری خاصی وابسته‌اند. خارج از ساعات کاری، همیشه یک «داروخانه‌ی شبانه‌روزی» (Notapotheke) در هر منطقه فعال است که نسخه‌های ضروری را ارائه می‌دهد.
فروشگاه‌های ایستگاه‌های قطار و فرودگاه‌ها
فروشگاه‌های مستقر در ایستگاه‌های راه‌آهن (Bahnhof), فرودگاه‌ها (Flughafen) و بنادر (Fährhafen) اجازه دارند ساعات کاری آزادتر داشته باشند. این بدان معناست که حتی در روز یکشنبه می‌توان در ایستگاه مرکزی برلین (Berlin Hauptbahnhof) یک بطری آب یا نان صبحانه خرید.
شهرهای توریستی و مناطق استراحتی
در شهرهای گردشگری یا مناطق شناسایی‌شده به‌عنوان “مراکز درمانی و استراحتی” (Kurorte), اجازه باز بودن مغازه‌ها در روز یکشنبه صادر می‌شود—البته معمولاً فقط در فصل توریستی. شهرهایی مانند (Rügen) روگن یا مناطق اطراف دریاچه (Chiemsee) کیم‌زه در بایرن از این قاعده بهره‌مندند.
یکی از محبوب‌ترین مقاصد آلمانی‌ها برای سپری کردن ساعات تعطیلی، منطقه روهر و جاذبه‌های گردشگری چشم‌نواز آن است. ساختمان‌های تاریخی دیدنی، آثار هنری برجسته و طبیعت بکر این منطقه باعث شده در روزهای تعطیل، گردشگران زیادی برای فرار از شلوغی و هیاهوی شهر به روهر سفر کنند.
نانوایی‌ها و کیوسک‌ها
نانوایی‌ها (Bäckereien) و کیوسک‌ها (Kioske) نیز در آلمان موقعیت ویژه‌ای دارند. نانوایی‌ها می‌توانند معمولاً تا ساعت ۱۱ صبح یکشنبه باز باشند—فرصتی خوب برای خرید نان تازه برای صبحانه‌ی آخر هفته. کیوسک‌ها نیز اجازه دارند روزنامه و تنقلات بفروشند، ولو به صورت محدود.
کشاورزان محلی و فروش مستقیم محصولات (Direktvermarkter)
در مناطق روستایی، کشاورزان در فصل برداشت می‌توانند غرفه‌هایی برای فروش مستقیم میوه و سبزیجات تازه حتی در روزهای تعطیل دایر کنند. به این ترتیب محصولات فاسدشدنی بدون واسطه و با انعطاف قانونی به مصرف‌کننده می‌رسد.
با همه این استثناها و قواعد، علت اصلی این که چرا فروشگاه ها در آلمان زود می بندند، حفظ تعادل بین حقوق کارکنان، فرهنگ استراحت اجتماعی و نیازهای اقتصادی است؛ تعادلی که آلمان سال‌هاست تلاش می‌کند آن را به بهترین شکل حفظ کند. در ادامه بیشتر به جنبه های اجتماعی و اقتصادی آن می پردازیم.
ریشه‌های عمیق‌تر: پشتوانه‌های اجتماعی و اقتصادی
اگر به عمق ماجرا برویم، متوجه می‌شویم که قانون تعطیلی صرفاً یک قانون نیست؛ بلکه بازتاب‌دهنده‌ی ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی آلمان است.
حمایت از کارکنان و تعادل کار و زندگی
در دهه ۱۹۵۰، با فشار اتحادیه‌ها، جامعه‌ی آلمان به این نتیجه رسید که نباید سود اقتصادی باعث شود کارکنان مجبور به کار در ساعات شب یا روز تعطیل شوند. قانون تعطیلی فروشگاه‌ها با هدف حفظ کرامت انسانی و زمان استراحت طراحی شد. در کشوری مانند آلمان که نظم، برنامه‌ریزی و خانواده ارزش بالایی دارند، داشتن یک روز تعطیل مشترک امری مهم تلقی می‌شود.
حفظ رقابت سالم
این قانون همچنین ابزاری برای حمایت از فروشگاه‌های کوچک‌تر بود. اگر فروشگاه‌های بزرگ می‌توانستند تا نیمه‌شب باز بمانند، مغازه‌داران کوچک هرگز نمی‌توانستند رقابت کنند. محدود کردن ساعت‌ها باعث شد رقابت، نه بر اساس زمان بیشتر، بلکه بر کیفیت خدمات و تنوع کالا متمرکز بماند.
سنّت مذهبی و فرهنگی
در فرهنگی با ریشه‌های عمیق مسیحی، روز یکشنبه همچنان به عنوان روز “خانواده، سکوت و کلیسا” جایگاه خود را حفظ کرده است. کلیساها و گروه‌های محافظه‌کار همچنان از «حق استراحت» در یک روز خاص دفاع می‌کنند. بسیاری از آلمانی‌ها نیز به این موضوع پایبندند و آن را بخشی از کیفیت زندگی می‌دانند.
نظر مردم چیست؟
بر اساس نظرسنجی مؤسسه GfK در سال ۲۰۱۴، حدود دو سوم مردم با برگزاری گاه‌به‌گاه «یک‌شنبه‌های فروش» (verkaufsoffener Sonntag) موافق بودند، اما تنها کمتر از یک‌سوم خواستار لغو کامل تعطیلی روز یکشنبه بودند. این یعنی مردم آلمان، با وجود تمایل به خرید، همچنان آرامش یک روز تعطیل مشترک را ترجیح می‌دهند.
چالش‌های امروز: فناوری، سیاست، و رقیب بزرگ یعنی اینترنت
فروشگاه‌های خودکار: وقتی فناوری قانون را دور می‌زند
در سال‌های اخیر فروشگاه‌هایی چون «teo» از زنجیره‌ی (Tegut) به بازار آمده‌اند. این فروشگاه‌های بی‌پرسنل در ابعاد کانتینر، بدون کارکن، ۲۴ ساعته و حتی در روزهای تعطیل فعال‌اند. مشتری با اپلیکیشن وارد می‌شود، کالا را برمی‌دارد و پرداخت خودکار انجام می‌دهد.
در سال ۲۰۲۴ ایالت (Hessen) هسن قانون خود را به‌روز کرد تا فعالیت این فروشگاه‌ها حتی در روزهای تعطیل مجاز باشد. ایالت‌های دیگر مانند (Baden-Württemberg) بادن-وورتمبرگ نیز به‌طور غیررسمی اجازه فعالیت داده‌اند و حتی (Bayern) بایرن محافظه‌کار نیز به دنبال قانون‌گذاری برای آن‌هاست.
اینترنت: رقیبی که مرز نمی‌شناسد
با گسترش فروشگاه‌های آنلاین مانند (Amazon) آمازون، مفهوم تعطیلی فروشگاه معنای خود را کمی از دست داده است. شما می‌توانید در نیمه‌شب روز یکشنبه لپ‌تاپی بخرید که روز دوشنبه در منزل تحویل می‌گیرید. برای فروشگاه‌های فیزیکی، این مسئله یک چالش جدی است.
با این حال، هنوز حمایت قانونی و مردمی از تعطیلی یکشنبه‌ها آن‌قدر زیاد است که تغییر اساسی در این وضعیت به‌زودی بعید به نظر می‌رسد. تنها بحث‌های محدودی درباره افزایش تعداد «یک‌شنبه‌های فروش» از چهار به شش روز در سال مطرح شده‌اند.
مقایسه بین‌المللی: آلمان در کدام جبهه ایستاده است؟
اگر نگاهی به سایر کشورها بیندازیم، درمی‌یابیم که اروپا در این زمینه به دو جبهه تقسیم شده است:
کشورهای با مقررات سختگیرانه: (Deutschland) آلمان، (Österreich) اتریش، (Polen) لهستان، (Schweiz) سوئیس؛
کشورهای با سیاست‌های بازتر: (Dänemark) دانمارک، (Schweden) سوئد، (UK) بریتانیا، (Frankreich) فرانسه.
در بریتانیا، فروشگاه‌های بزرگ در روز یکشنبه فقط شش ساعت اجازه فعالیت دارند، اما فروشگاه‌های کوچک می‌توانند ۲۴ ساعته باز باشند. فرانسه به مناطق گردشگری مانند پاریس مجوز ویژه داده است. در ایتالیا، در سال ۲۰۱۱ تمام محدودیت‌ها برداشته شد و اکنون فروشگاه‌ها می‌توانند هفت روز هفته تا ساعت ۲۲ فعالیت کنند.
در ایالات متحده، قوانین بسیار آزادانه‌ترند. اکثر فروشگاه‌ها ۲۴ ساعته و هفت روز هفته باز هستند. برخی ایالت‌ها به دلیل دلایل مذهبی محدودیت‌هایی دارند (مانند قوانین Blue Laws)، اما در کل، مفهوم تعطیلی فروشگاه، تقریباً بی‌معناست.
جمع‌بندی: آیا سکوت یکشنبه آلمان، آینده‌ای دارد؟
پاسخ کوتاه این است: بله_حداقل فعلاً.
در کشوری مانند آلمان، که ساختار اجتماعی، سنت‌های فرهنگی و دغدغه‌های انسانی در کنار هم جای دارند، سیاست‌گذاری درباره فروشگاه‌ها فراتر از اقتصاد صرف است. موضوع نه فقط “چه ساعتی می‌توان خرید کرد”، بلکه «چه زمانی نباید خرید کرد» است.